Ena ika21 ni yabakidrau, e sega ni dua e dro bula mai na revurevu mosimosi ni draki veisau. Sa dau maca na medra wai na matavuvale mai Saucaferika, ra qai sagā tiko na mataitikotiko lelevu mai Ositerelia, Potukali, na wai o Amasoni, kei Serebia mera tarova na tete ni kama ni veikau. Na cagilaba vakadomobula e basuraka na matavuvale kei na nodra iyau mai na Yatu Karipea, ra qai tokitaki na veikoro mai Baqalades kei Vietnam ni sa cabe na waitui. Sa tarai keda vakaca talega ena Pasifika na sisi ni baravi, draki rerevaki, mate ni lase, kei na kedra yali na veikabula ni waidranu.
Na veisau ni veikabula qori sa mai tarā saraga noda dodonu vakatamata, na dodonu ni keda, meda, noda vakarurugi kei na viribaiti, sa kena iwali gona na sala ni dodonu ni tamata. E vinakati meda gugumatua na valuta na draki veisau, o keda kece na kauwai kina, wili kina na mataveilewai ni vuravura. Na “Storian Blong Yumi” na vosa vakabislama ni “Keda iTalanoa”; e nodra ile tiko e dua na ilawalawa gone ni Pasifika dausasaga, vakatokai me Pacific Island Students Fighting Climate Change, era sagā tiko mera vakauqeti ira na iliuliu mera kere Lewā Vakasala (Advisory Opinion) ni Mataveilewai kei Vuravura (International Court of Justice) baleta na draki veisau kei na dodonu ni tamata.
Se tekivu ena rumunivuli.
Ena Maji 2019, era osota na gone vuli loya mai na veiyasa ni Pasifika e dua na rumunivuli ena Univesiti ni Ceva ni Pasifika mai Vanuatu mera vakarogo vuli ni draki veisau kei na dodonu ni tamata. E le levu era se qai rogoca vakadua na kedrau isema na draki veisau kei na dodonu ni tamata, mani lomadra sara mera yavavala, qai tauyavu kina na Pacific Islands Students Fighting Climate Change. Nodra inaki levu mera kere Lewā Vakasala ni Mataveilewai kei Vuravura me ia tale kina na itosotoso ka vakavure yavavala baleta na draki veisau.
Sa qai veitarataravi na cavuikalawa. E tokona na vakatutu na bose ni iLiuliu ni Pacific Island Forum ena 2019, mani tekivu sagā na matanitu o Vanuatu me soqona e levu na matanitu e veiyasai vuravura mera cuqena vata. Levu na parofesa ni lawa mai na veiunivesiti, wili kina o Columbia, Yale, Cambridge, Harvard, Okaladi kei Malevani era tokona. Walega qo, e 139 na isoqosoqo ena Pasifika era sa tokona matua na sasaga ena nodra kauta cake na draki veisau vei ira na veiliutaki ena veiyasai vuravura.
Cava na yaga ni Lewā Vakasala ni Mataveilewai kei Vuravura (ICJAO)?
Na ICJ na mataveilewai cecere e vuravura, e ka bibi sara gona na kena Lewā Vakasala, vakalawa vakatamata talega. Na bibi ni leqa qo e gadrevi kina me saumi ena domo e dokai ka mana, ia na ICJ e rawa ni rogo ivakadinadina ena veimataqali leqa vakalawa bibi sara era vu mai na draki veisau. Na Lewā Vakasala ni ICJ ena rawa talega mera vakaitavi vakatautauvata kina na veimatanitu lelevu lalai ena veiyasai vuravura, mera dau ni vakasala ni mataveilewai.
Na lewā qo e vica na sala ena yaga kina ena noda sasaga. Vakalawa, ena rawa ni vauci rau vata na lawa ni dodonu ni tamata kei na lawa ni draki, me vaka ni rau sa veiqaliqali tiko mai, ka na yaga me rau toso vata. Qo e rawa ni kuria nodra cakacaka na tabana ni dodonu ni tamata e vuravura taucoko, ni na kovuti kina na ivakaro ni valuti ni draki veisau. Na Lewā Vakasala ena solia talega na idusidusi dei kei na ivakamacala matata me na yaga ena mataveilewai kece, vakauasivi ni na tubu tiko na kena veilewaitaki na draki.
Na Lewā Vakasala ni ICJ ena rawa talega ni vakatubu yavavala ena veiyalayalati na Paris Agreement. Me vaka ni sega ni lavaki, e gadrevi mera dau vakauqeti na veimatanitu mera yavavala, ia na Lewā Vakasala e dua na kena iyaragi. Ena yaga vaka talega kina ena kena virikotori vakalevu ka vakavuku na iyalayala eso mera muria na veimatanitu ena tarovi ni vakadukaduka kei na nodra colata vakaoti nodra itavi ena dodonu ni tamata kei na valuti ni draki veisau.
Na yaga rabailevu ni Lewā qo, ni na nodra iyaragi vinaka na isoqosoqo kei na tamata era saqata na vakalolomataki ni veikabula e veiyasai vuravura. Ni sa na matata vinaka tu na rai vakalawa, sa na rawa nira tovolea na itovo vovou ni yavavala de na mana vakalevu, ena qai vakabibitaki na taqomaki ni veikabula kei na tarovi ni vakadukaduka ena veimatanitu. Ena sega walega ni deuci kina na vereverea ni veivosaki e vuravura taucoko, era na doudou talega kina na dau saqata na draki veisau.
Na taro vakalawa me na dikeva na mataveilewai, qori beka na tikina bibi duadua ena noda kere Lewā Vakasala, nida na moica me vakaliuci kina na veika baleta na dodonu ni tamata kei na itabatamata mai muri. Me vaka beka qo na taro yavutaki ena dodonu ni tamata:
“Cava so na itavi ni dui matanitu ena lawa kei vuravura ena taqomaki ni dodonu ni itabatamata qo, kei na kena se bera mai, mai na revurevu ni draki veisau?”
Cava me yavutaki kina na taro ena dodonu ni tamata? Baleta na itavi ena dodonu ni tamata e yavu vakalawa mera vakavorakitaki kina na veimatanitu mera yavala vakatotolo me mana; e dusimaki kina noda yavutaki tu ena dodonu; eda rai kina i liu, sega na veidusi tonotonomata, ena qai tokoni kina vakalevu; qai yaga vakalevu sara na dodonu ni tamata ena vakavure veisau baleta ni dei, qai sega ni yavutaki ena vakasama me caka ga me rawa, se na ile vakapolitiki wale.
Dua na ka e talei kina na sasaga qo kei na kena iwalewale, nira kena buka tiko na itabagone. Qo ena rawa ni tubu mai kina na veirogorogoci ni itabagone duikaikai mai na veiyasai vuravura ena nodra cakacaka vata. E dusimaki talega kina vakamatata na levu ni leqa me walī vakatotolo, baleta ni o ira saraga na itabagone ena tarai ira vakabibi na leqa qo ke sega ni walī.
Cava me caka kina walega qo?
Eda liutaka na lewe ni Pasifika na sasaga me tau na Lewā qo, baleta ni tarai keda vakabibi na leqa. Ni sa mai vakasuka o Merika mai na Paris Agreement, sa veimurimurī tiko mai e levu na taro baleta na saqati ni draki veisau, qai vakaleqai tale tiko ga kina na veirogorogoci ni dui matanitu kei na lawa kei vuravura. Noda vakaitavi tiko na lewe ni Pasifika ena bose dui matanitu ena kere Lewā ni Mataveilewai kei Vuravura, vata kei ira na noda ito, ena vaqaqacotaki ka vakaraitaki kina noda veitokoni kei na yaga ni cakacaka qo ena saqati ni draki veisau. Qai dua na ka e wararasa kina, nira sa gu vata tiko na itabagone ena veiyasai vuravura, me vaka e laurai ena kena sa mai tauyavu na World’s Youth for Climate Justice movement kena inaki me rawa na Lewā Vakasala ena veimataqali yavavala kei na torovi ira na daunipolitiki e vuravura raraba.
Sala meda muria
Na leqa ni draki veisau sa ulabaleta na yalayala kece ni vanua, ka sa gadrevi kina meda muria na sala ni dodonu ni tamata, ia na sala uasivi me tekivu kina, ena tabana kece, me tau na Lewā Vakasala ni Mataveilewai kei Vuravura. Nodra veitokoni matua na noda ito kei na veimatanitu era lomavata eda na yaco kina me dua na tovata kaukaua dui matanitu, ka rawa ni vakavurea e dua na mosoni ni Matabose kei Vuravura me qai vakadewataki ina Mataveilewai kei Vuravura.
Vei keda yadudua, e vakavu yalolailai beka na leqa ni draki veisau, vakabibi ni mosoi vata kei na kena yali na isolisoli dredre ni dodonu ni tamata, e dua na yavu dei ni noda bula vakaitikotiko nikua. Ia na sasaga qo e sala vata kei na yalonuinui eda gadreva kece, kei na vakabauta ni sega ni sa rusa o vuravura. Na Lewā Vakasala e rawa ni kena ivakariba mera yavala na veimatanitu, rawa talega ni yavu meda dui vakauqeta kina noda matanitu mera qarava dina na itavi.
Na sasaga qo, na tikina uasivi nida rawa ni vakaitavi kece kina, meda vakacabera vata na leqa levu duadua e vuravura kina mataveilewa cecere e vuravura me kune na kena iwali. Sa na qai noda italanoa dina: “Storian Blong Yumi”.